modyul 2...IKALAWANG MARKAHAN

Kaligirang Pangkasaysayan ng Tanka at Haiku

Isinalin sa Filipino ni M.O. Jocson

Ang Tanka at Haiku ay ilang anyo ng tula na pinahahalagahan ng panitikang Hapon. Ginawa ang Tanka noong ikawalo siglo at ang Haiku noong ika-15 siglo. Sa mga tulang ito layong pagsama-samahin ang mga ideya at imahe sa pamamagitan ng kakaunting salita lamang.

Ang pinakaunang Tanka ay kasama sa kalipunan ng mga tula na tinawag na Manyoshu o Collection of Ten Thousand Leaves. Antolohiya ito na naglalaman ng iba’t ibang anyo ng tula na karaniwang ipinahahayag at inaawit ng nakararami.

Sa panahong lumabas ang Manyoshu, kumawala sa makapangyarihang impluwensiya ng sinaunang panitikang Tsino ang mga manunulat na Hapon.

 Ang mga unang makatang Hapon ay sumusulat sa wikang Tsino sapagkat eksklusibo lamang ang wikang Hapon sa pagsasalita at wala pang sistema ng pagsulat.Sa pagitan ng ikalima hanggang ikawalo siglo, isang sistema ng pagsulat ng Hapon ang nilinang na mula sa karakter ng pagsulat sa Tsina upang ilarawan ang tunog ng Hapon. Tinawag na Kana ang ponemikong karakter na ito na ang ibig sabihin ay “ hiram na mga pangalan”.

Noong panahong nakumpleto na ang Manyoshu, nagsimulang pahalagahan ng mga makatang Hapon ang wika nila sa pamamagitan ng madamdaming pagpapahayag. Kung historikal ang pagbabatayan, ipinahahayag ng mga Hapon na ang Manyoshu ang simula ng panitikan nilang nakasulat na matatawag nilang sariling-sarili nila.

Maiikling awitin ang ibig sabihin ng Tanka na puno ng damdamin. Bawat Tanka ay nagpapahayag ng emosyon o kaisipan. Karaniwang paksa naman ang pagbabago, pag-iisa, o pag-ibig.

Tatlumpu’t isa ang tiyak na bilang ng pantig na may limang taludtod ang tradisyunal na Tanka. Tatlo sa mga taludtod ay may tig-7 bilang ng pantig samantalang tig-5 pantig naman ang dalawang taludtod. Nagiging daan ang Tanka upang magpahayag ng damdamin sa isa’t isa ang nagmamahalan (lalaki at babae). Ginagamit din sa paglalaro ng aristocrats ang Tanka, kung saan lilikha ng tatlong taludtod at dudugtungan naman ng ibang tao ng dalawang taludtod upang mabuo ang isang Tanka.

Gaya nga nang naipahayag na sa unang bahagi ng tekstong ito, noong ika-15 siglo, isinilang ang bagong anyo ng pagbuo ng tula ng mga Hapon. Ang bagong anyo ng tula ay tinawag na Haiku.

Noong panahon ng pananakop ng mga Hapon sa Pilipinas lumaganap nang lubos ang Haiku. Binubuo ng labimpitong pantig na nahahati sa tatlong taludturan.

Ang pinakamahalaga sa Haiku ay ang pagbigkas ng taludtod na may wastong antala o paghinto .Kiru ang tawag dito o sa Ingles ay cutting. Ang kiru ay kahawig ng sesura sa ating panulaan. Ang Kireji naman ang salitang paghihintuan o “cutting word”. Ito ay kadalasang matatagpuan sa dulo ng isa sa huling tatlong parirala ng bawat berso. Ang kinalalagyan ng salitang pinaghintuan ay maaaring makapagpahiwatig ng saglit na paghinto sa daloy ng kaisipan upang makapagbigay-daan na mapag-isipan ang kaugnayan ng naunang berso sa sinundang berso. Maaari rin namang makapagbigay - daan ito sa marangal na pagwawakas.

Ang mga salita na ginagamit ay maaaring sagisag ng isang kaisipan. Halimbawa ang salitang kawazu ay “palaka” na nagpapahiwatig ng tagsibol. Ang shigure naman ay “ unang ulan sa pagsisimula ng taglamig”. Mahalagang maunawaan ng babasa ng Haiku at Tanka ang kultura at paniniwala ng mga Hapon upang lubos na mahalaw ang mensaheng nakapaloob sa tula.

Estilo ng Pagkakasulat ng Tanka at Haiku

Parehong anyo ng tula ang Tanka at Haiku ng mga Hapon. Maiikling awitin ang Tanka na binubuo ng tatlumpu’t isang pantig na may limang taludtod. Karaniwang hati ng pantig sa mga taludtod ay: 7-7-7-5-5, 5-7-5-7-7 o maaaring magkapalit-palit din na ang kabuuan ng pantig ay tatlumpu’t isang pantig pa rin.

Samantala, ang Haiku ay mas pinaikli pa sa Tanka. May labimpitong bilang ang pantig na may tatlong taludtod. Maaaring ang hati ng pantig sa mga taludtod ay: 5-7-5 o maaaring magkapalit-palit din na ang kabuuan ng pantig ay labimpito pa rin.

Karaniwang paksa ng Tanka ay pagbabago, pag-ibig, at pag-iisa. Ang paksang ginagamit naman sa Haiku ay tungkol sa kalikasan at pag-ibig. Parehong nagpapahayag ng masidhing damdamin ang Tanka at Haiku.

Tanka ni Ki no Tomonori Isinalin sa Filipino ni Vilma C. Ambat
Hapon	Ingles	Filipino
Hi-sa-ka-ta no Hi-ka-ri no-do-ke-ki Ha-ru no hi ri Shi-zu ko-ko-ro na-ku Ha-na no chi-ru-ra-mu	This perfectly still Spring day bathed in soft light From the spread-out sky Why do the cherry blossoms So restlessly scatter down?	Payapa at tahimik Ang araw ng tagsibol Maaliwalas Bakit ang Cherry Blossoms Naging mabuway.

Alam mo ba na…

Kung may Tanka at Haiku ang Hapon, tayo naman sa Pilipinas ay may Tanaga? Ito ay isang uri ng sinaunang tula ng mga Pilipino na may layong linangin ang lalim ng pagpapahayag ng kaisipan at masining na paggamit ng antas ng wika. Binubuo ito ng tigpipitong pantig sa bawat taludtod ng bawat saknong.

 Ponemang Suprasegmental

Ito ay makahulugang tunog. Sa paggamit ng suprasegmental, malinaw na naipahahayag ang damdamin, saloobin, at kaisipang nais ipahayag ng nagsasalita. Sa pakikipagtalastasan, matutukoy natin ang kahulugan, layunin o intensyon ng pahayag o ng nagsasalita sa pamamagitan ng diin, tono o intonasyon, at antala o hinto sa pagbibigkas at pagsasalita.

a. Diin – Ang diin, ang lakas, bigat, o bahagyang pagtaas ng tinig sa pagbigkas ng isang pantig sa salita. Ang diin ay isang ponema sapagkat sa mga salitang may iisang tunog o baybay, ang pagbabago ng diin ay nakapagpapabago ng kahulugan nito.

Maaring gamitin sa pagkilala ng pantig na may diin ang malaking titik.

Mga halimbawa:

a) BU:hay = kapalaran ng tao b) LA:mang = natatangi

bu:HAY = humihinga pa la:MANG = nakahihigit; nangunguna

b. Tono / Intonasyon - Ang pagtaas at pagbaba ng tinig na maaaring makapagpasigla,makapagpahayag ng iba’t ibang damdamin, makapagbigay-kahulugan, at makapagpahina ng usapan upang higit na maging mabisa ang ating pakikipag-usap sa kapwa.

Nagpalilinaw ito ng mensahe o intensyong nais ipabatid sa kausap tulad ng pag-awit. Sa pagsasalita ay may mababa, katamtaman at mataas na tono. Maaaring gamitin ang bilang 1 sa mababa, bilang 2 sa

katamtaman at bilang 3 sa mataas.

Mga halimbawa:

a) Kahapon = 213, pag-aalinlangan

Kahapon = 231, pagpapatibay, pagpapahyag

b) talaga = 213, pag-aalinlangan

talaga = 231, pagpapatibay, pagpapahayag

C.Antala/Hinto - Bahagyang pagtigil sa ating pagsasalita upang higit na maging malinaw ang mensaheng ibig ipahatid sa kausap.Maaaring gumamit ng simbolo kuwit( , ),dalawang guhit na pahilis (//) o gitling ( - )

Mga halimbawa:

a) Hindi/ ako si Joshua.

(Pagbigkas ito na ang hinto ay pagkatapos ng HINDI. Nagbibigay ito ng kahulugan na ang nagsasalita ay nagsasabing siya si Joshua na maaaring siya’y napagkamalan lamang na si Arvyl.)

b) Hindi ako, si Joshua.

(Pagbigkas ito na ang hinto ay nasa AKO. Pagpapahiwatig ito na ang kausap ay maaaring napagbintangan ng isang bagay na hindi ginawa. Kaya sinasabi niyang hindi siya ang gumawa kundi si Joshua)

c) Hindi ako si Joshua.

(Pagbigkas ito na nasa hulihan ang hinto. Nagpapahayag ito na

ang nagsasalita ay nagsasabing hindi siya si Joshua.)

Ang Hatol ng Kuneho

Isinalin sa Filipino ni Vilma C. Ambat

Noong unang panahon, nang ang mga hayop ay nakapagsasalita pa, may isang tigreng naghahanap ng pagkain sa gubat. Sa kaniyang paglilibot, nahulog siya sa napakalalim na hukay. Paulit-ulit na sinubukan ng tigre ang makaahon, subalit siya ay nabigo. Sumigaw siya nang sumigaw upang humingi ng tulong subalit walang nakarinig sa kanya.

Kinabukasan, muling sumigaw ang tigre upang humingi ng tulong hanggang mapaos. Gutom na gutom at hapong-hapo na ang tigre. Lumupasay na lamang siya sa lupa. Naisip niyang ito na ang kaniyang kamatayan. Walang ano-ano ay nakarinig siya ng mga yabag. Nabuhayan siya ng loob at agad tumayo.“Tulong! Tulong!” muli niyang isinigaw.

“Ah! isang tigre!” sabi ng lalaki habang nakadungaw sa hukay.

“Pakiusap! Tulungan mo akong makalabas dito,” pagmamakaawa ng tigre. “Kung tutulungan mo ako, hindi kita makalilimutan habambuhay.”

Naawa ang lalaki sa tigre subalit naisip niyang baka kainin siya nito. “Gusto sana kitang tulungan subalit nangangamba ako sa maaaring mangyari. Patawad! Ipagpapatuloy ko na ang aking paglalakbay”, wika ng lalaki at nagpatuloy sa paglalakad.

“Sandali! Sandali! Huwag mong isipin iyan,” pakiusap ng tigre. “Huwag kang mag-alala, pangako ko hindi kita sasaktan. Nagmamakaawa ako, tulungan mo ako. Kapag ako ay nakalabas dito tatanawin kong malaking utang na loob!”

Tila labis na nakakaawa ang tinig ng tigre kaya bumalik ang lalaki upang tulungan ito. Nakahanap siya ng troso at dahan-dahan niyang ibinaba sa hukay. “ Gumapang ka dito,” sabi ng lalaki.

Gumapang ang tigre sa troso hanggang makaahon sa hukay. Nakita ng tigre ang lalaking tumulong sa kanya. Naglaway ang tigre at naglakad paikot sa lalaki.

“Sandali!” Hindi ba nangako ka sa akin na hindi mo ako sasaktan? Ito ba ang paraan mo ng pagpapasalamat at pagtanaw ng utang na loob?” sumbat ng lalaki sa tigre.

“Wala na akong pakialam sa pangakong iyan dahil nagugutom ako! Hindi ako kumain nang ilang araw!” tugon ng tigre.

“Sandali! Sandali!” ang pakiusap ng lalaki. “Tanungin natin ang puno ng Pino kung tama bang kainin mo ako.”

“Sige,” ang wika ng tigre. “Pero pagkatapos natin siyang tanungin, kakainin na kita. Gutom na gutom na ako.”

Ipinaliwanag ng tigre at ng lalaki sa puno ng Pino ang nangyari.

“Anong alam ng tao sa pagtanaw ng utang na loob?” tanong ng puno ng Pino. “ Bakit ang mga dahon at sanga namin ang kinukuha ninyo upang mapainit ang inyong mga tahanan at maluto ang inyong mga pagkain? Mga taon ang binibilang namin upang lumaki. Kapag kami’y malaki na pinuputol ninyo. Ginagamit ninyo kami sa pagpapatayo ng inyong mga bahay at pagpapagawa ng inyong mga kasangkapan. At isa pa, tao rin ang humukay ng butas na iyan. Utang na loob! Huwag ka nang magdalawang isip, Tigre. Sige pawiin mo ang iyong gutom.”

“O, anong masasabi mo doon?” tanong ng tigre habang nananakam at nginungusuan ang lalaki.

Sa mga sandaling iyon ay dumaan ang isang baka. “Hintay! Hintay!” pakiusap ng lalaki. “Tanungin natin ang baka sa kaniyang hatol.”

Sumang-ayon ang tigre at ipinaliwanag nila sa baka ang nangyari. Hiniling ng dalawa ang opinyon ng baka.

“Sa ganang akin, walang duda sa kung ano ang dapat gawin,” wika ng baka sa tigre. “Dapat mo siyang kainin! Tingnan mo, mula nang kami ay maisilang naglilingkod na kami sa mga tao. Kaming mga baka ang nagbubuhat ng mabibigat nilang dalahin. Inaararo namin ang bukid upang makapagtanim sila. Subalit, ano ang ginagawa nila kapag kami ay tumanda na... pinapatay kami at ginagawang pagkain! Ginagamit nila ang aming balat sa paggawa ng kung ano-anong bagay. Kaya huwag mo na akong tanungin tungkol sa pagtanaw ng utang na loob. Kainin mo na ang taong iyan.”

“Tingnan mo, lahat sila ay sumasang-ayon sa akin. Kaya humanda ka na sa iyong kamatayan!” wika ng tigre habang bumubuwelo upang sakmalin ang lalaki.

Alam na ng lalaki na ito na nga ang kaniyang katapusan. Nang biglang dumating ang lumulukso-luksong kuneho.

“Sandali! Tigre! Sandali!” sigaw ng lalaki.

“Ano na naman!” singhal ng tigre.

“Pakiusap, bigyan mo pa ako ng huling pagkakataon.Tanungin natin ang kuneho para sa kaniyang hatol kung dapat mo ba akong kainin.”

“Ah! Walang kuwenta! Alam mong ang sagot niya. Pareho lang sa sagot ng puno ng Pino at ng baka.”

“Pakiusap, parang awa mo na!” pagsusumamo ng lalaki.

“O sige, pero huli na ito. Gutom na gutom na ako!” sagot ng tigre.

Isinalaysay ng tigre at ng lalaki ang nangyari. Matamang nakinig ang kuneho. Ipinikit ang kaniyang mga mata at pinagalaw ang kaniyang mahahabang tainga. Pagkalipas ng ilang sandali, muli niyang idinilat ang kaniyang mga mata. Malumanay at walang ligoy na nagsalita ang kuneho. “Naiintindihan ko ang inyong isinalaysay. Subalit kung ako ang magpapasya at magbibigay ng mahusay na hatol dapat tayong magtungo sa hukay. Muli ninyong isasalaysay sa akin ang nangyari. Ituro ninyo sa akin ang daan patungo doon,” wika ng kuneho.

Itinuro ng tigre at ng lalaki ang hukay sa kuneho. “Tingnan natin, sabi mo nahulog ka sa hukay at ikaw naman ay nakatayo dito sa itaas”, wika ng kuneho sa tigre at sa lalaki. “ Pumunta kayo sa mga posisyon ninyo noon, upang mapag-isipan ko pang mabuti ang aking hatol.”

Tumalon agad ang tigre nang hindi nag-iisip. Ang nais lamang niya ay matapos agad ang usapan nang makain na niya ang tao. “Ah! ganito ang kalagayan ninyo noon. Ikaw, tigre ay nahulog sa hukay at hindi makaahon. Ikaw naman lalaki, narinig mo ang paghingi ng saklolo kaya tinulungan mo ang tigre. Ngayon maaari na akong magbigay ng aking hatol. Ang problemang ito ay nagsimula nang tulungan ng tao ang tigreng makalabas sa hukay”, paliwanag ng kuneho na tila may ibang kausap. “Sa ibang salita, kung ang tao ay hindi nagpakita ng kabutihan at iniwan ang tigre sa hukay, walang naging problema. Kaya naisip ko na magpatuloy ang tao sa kaniyang paglalakbay at dapat na manatili ang tigre sa hukay. Magandang umaga sa inyong dalawa!” wika ng matalinong kuneho at nagpatuloy sa kaniyang paglukso.

Naririto ang ilang karagdagang impormasyon na makatutulong sa iyo upang unawain kung ano ang katangian ng pabula.

Kaligirang Pangkasaysayan ng Pabula sa Korea

Ang mga hayop ay hindi lamang mga nilikhang gumagala sa kapatagan at kabundukan. Ang mga ito ay may simbolong ugnayan sa bansa at sa mga mamamayan nito. Sa Korea, mahalaga ang ginampanan ng mga hayop sa kanilang mitolohiya at kuwentong bayan . Ayon sa kanilang paniniwala, noong unang panahon daw ay may isang tigre at oso na nagnais maging tao. Nang bumaba sa lupa ang kanilang diyos na si Hwanin ( diyos ng kalangitan) ay humiling ang isang tigre at isang oso na maging tao. Ang sabi ni Hwanin ay magkulong sa kuweba ang dalawa sa loob ng 100 araw. Dahil sa marubdob na pagnanasang maging tao ay sumunod sa ipinag-uutos ang dalawa. Pagkalipas lamang ng ilang araw ay agad ding lumabas ang tigre subalit nanatili sa loob ng kuweba ang oso. Pagkalipas ng 100 araw ay may isang napakagandang babae ang lumabas ng kuweba. Ang babae ay natuwa sa kaniyang itsura at kinausap muli si Hwanin . Nagpasalamat siya sa diyos at muling humiling na sana ay magkaroon siya ng anak. Pinababa sa lupa ng diyos ang kaniyang anak na si Hwanung ( anak ng diyos ng kalangitan) at ipinakasal sa babae. Sila’y nagkaanak at pinangalanang Dangun. Si Dangun ay naging hari. Pinaniniwalaang dito nagsimula ang pagkakaroon ng simbolong hayop ang iba’t ibang dynasty sa Korea.

Ano ang pabula?

Ang pabula ay isa sa mga sinaunang panitikan sa daigdig. Noong ika-5 at ika-6 na siglo bago si Kristo, may itinuring nang pabula ang mga taga- India. Ang karaniwang paksa ng mga pabula ay tungkol sa buhay ng itinuturing na dakilang tao ng mga sinaunang Hindu, si Kasyapa.

Lalong napatanyag ang mga ganitong kuwento sa Gresya. Si Aesop ang tinaguriang “Ama ng mga Sinaunang Pabula” dahil sa napabantog niyang aklat, ang Aesop’s Fable.

Ang pabula ay isang maikling kuwentong kathang-isip lamang. Karaniwang isinasalaysay sa mga kabataan para aliwin gayundin ang magbigay ng pangaral. Ang mga tauhan ng kuwento ay pawang mga hayop. Mga hayop na kumakatawan o sumasagisag sa mga katangian o pag-uugali ng tao. Ang ahas halimbawa ay karaniwan nang nangangahulugan ng isang taong taksil. Ang pagong, makupad. Ang kalabaw, matiyaga. Ang palaka, mayabang. Ang unggoy o matsing, isang tuso. Ang aso, matapat. Marami pang hayop ang may ibang pagpapakahulugan. Sa mga bagay naman, ang rosas ay kumakatawan sa babae at sa pag-ibig. Ang bubuyog sa isang mapaglarong manliligaw. Itinuturo ng pabula ang tama, patas, makatarungan at makataong ugali at pakikitungo sa ating kapwa. Ang mga pabula ay lumaganap dahil sa magagandang aral sa buhay na ibinibigay nito.

Nagkamali ng Utos

Sa malayong kaharian ng mga tutubi ay may naninirahang isang prinsesang tutubi. Siya’y bugtong na anak nina Haring Tubino at Reyna Tubina ng kahariang Matutubina. Mahal na mahal ng hari at reyna ang anak nila. Sinasabing ipaglalaban ng buong kaharian ang anumang kaapihan ni Prinsesa Tutubi.

Si Prinsesa Tutubi ay mahilig mamasyal at magpalipad-lipad sa papawirin. Lagi niyang kasa-kasama ang kaniyang mga piling dama at mga tagasubaybay na mangyari pa ay pawang mga tutubi rin.

Isang araw, naisipan niyang lumipad patungo sa labas ng kaharian. Ibig niyang alamin kung ano ang daigdig sa labas ng kanilang kaharian. Tumakas siya sa kaniyang mga dama at tagasubaybay. Mag-isa niyang nilakbay ang malawak na papawirin.

Maligayang-maligaya si Prinsesa Tutubi. Umaawit-awit pa siya sa kaniyang paglipad. Wiling-wili siya sa lahat ng kaniyang nakikita.Totoong nalibang si Prinsesa Tutubi at hindi niya napansin ang pamumuo ng maiitim na ulap sa papawirin.

Huli na nang ito ay mapuna ni Prinsesa Tutubi. Mabilis man siyang lumipad pabalik sa kaharian ay inabutan din siya ng malakas na ulan.

“Titigil muna ako sa punongkahoy na ito”, ang sabi sa sarili ng prinsesa.

Ngunit sa punongkahoy pala namang iyon ay maraming mga matsing. Pinaalis nilang pilit ang nakikisilong na tutubi. Bawat dapuang sanga ni Prinsesa Tutubi ay niyuyugyog ng mga matsing. Hindi lamang iyon. Pinagtawanan pa nila ang prinsesa.

“Kra-kra-kra! Nakakatawa. Malaki pa sa kaniyang tuhod ang kaniyang mga mata,” ang malakas na sabi ng isa. Sinundan ito ng malakas na hagikgikan ng mga matsing.

Sa laki ng galit ni Prisesa Tutubi umuulan pa ay umalis na siya sa punongkahoy na iyon at lumipad pauwi sa palasyo.Tuloy-tuloy siya sa silid ng kaniyang amang hari. Kaniyang isinumbong kay Haring Tubino ang mga matsing. Laking galit ng hari. Nagpatawag agad ang hari ng isang kawal.

“Pumunta ka ngayon din sa kaharian ng mga matsing,” ang utos niya sa kawal. “Sabihin mong dahil sa ginawa nila sa aking anak na Prinsesa, gusto kong hamunin ang kaharian ng mga matsing sa isang labanan.”

Mabilis na lumipad ang inatasang kawal. Pagdapo niya sa kaharian ng mga matsing ay walang paligoy-ligoy niyang sinabi ang kaniyang pakay. Malakas na tawanan ng mga matsing ang naging sagot sa pahayag ng kawal na tutubi.

“Mga tutubi laban sa mga matsing! Ha-ha-ha-ha!” Muling nagtawanan ang mga matsing. “ Nakakatawa, ngunit pagbibigyan namin ang inyong hari,” ang sabi ng pinuno. “ Ang mga matsing laban sa mga tutubi!”. Nagtawang muli ang mga matsing.

“Kailan at saan gaganapin ang labanan?” ang tanong ng pinuno.

“Bukas ng umaga sa gitna ng parang!” ang tugon ng kawal.

“Magaling! Bukas ng umaga sa gitna ng parang, kung gayon,” ang masiglang pag-ulit ng matsing sa sinabi ng tutubi.

Bumalik sa kanilang kaharian ang kawal na tutubi at ibinalita sa Haring Tubino ang naging katugunan ng mga matsing.

Kinabukasan naroroon na sa isang panig ng parang ang hukbo ng mga matsing. Anong daming matsing. Waring ang buong kamatsingan ay naroroon at pawang sandatahan. Bawat isa ay may dalang putol ng kahoy na pamukpok.

Nasa kabilang panig naman ng parang ang makapal na hukbo ng mga manlilipad na tutubi.

“Kailangang pukpukin ninyo ang bawat makitang tutubi,” ang malakas na utos ng haring matsing.

Sa kabilang dako naman ay ibinigay na rin ng pinuno ng mga tutubi ang kaniyang utos. “Dapat nating ipaghiganti ang kaapihan ni Prinsesa Tubina. Kailangang magbayad ang mga matsing. “Dumapo sa ulo ng mga matsing. Kapag may panganib ay dagling lumipad,” ang malinaw at marahan niyang utos.

Nagsalubong sa gitna ng parang ang mga manlilipad na tutubi at ang hukbo ng sandatahang matsing. Buong-buo ang pagtitiwala ng mga sandatahang matsing sa kanilang sandatang pamukpok. Matatapang din namang sumunod ang mga kawal na tutubi palibhasa ay nais nilang ipaghiganti ang kaapihan ng prinsesa at ng buong kahariang Matutubina.

Nagsimula ang labanan. Dapo at lipad, dapo at lipad ang mga tutubi. Pukpok dito, pukpok doon naman ang mga matsing. Kung tatanawin buhat sa malayo ang labanan, ay wari bang matsing laban sa matsing. Nakita ng pinuno ng mga matsing ang pangyayari. Nagkamali siya ng utos. Hindi nalaman agad na sa ulo pala ng kaniyang mga kawal darapo ang maliliksing tutubi. Babaguhin sana niya ang kaniyang utos, subalit huli na ang lahat. Isang kawal na matsing ang pilit na pinukpok pa ang tutubi sa ulo ng pinunong matsing. Kayat nang matapos ang labanan ay nakabulagtang lahat ang mga matsing. Samantala, walang sinumang tinamaan sa mga mabilis umiwas at lumipad na mga tutubi. Naipaghiganti nila ang pagkaapi ng kanilang prinsesa at ng buong kahariang Matutubina.

Alam mo ba na…

ang modal ay tinatawag na malapandiwa? Ginagamit ang mga ito na pantulong sa pandiwang na nasa panaganong pawatas. Ang mga ito ay ginagamit bilang panuring na may kahulugang tulad ng pandiwa. Ang mga modal ay mga pandiwang hindi nagbabago, limitado kapag binanghay o walang aspekto.

Mga Halimbawa: ibig, nais, gusto, kailangan

Gamit ng modal:

1. Bilang malapandiwa

Gusto niyang makaahon sa hukay.

Ibig ng puno at ng baka na kainin ng tigre ang tao.

(Ang gusto at ibig ay ginamit bilang malapandiwa subalit di tulad

ng ganap na pandiwa wala itong aspekto.)

2.Bilang panuring na may kahulugang tulad ng pandiwa

Gusto niyang maglakbay muli.

(Ang salitang gusto ay nagbibigay turing sa salitang maglakbay

na isang pandiwang nasa anyong pawatas. )

Ibig ng kuneho na makita ang hukay kung saan nahulog ang tigre.

(Ang salitang ibig ay modal na nagbibigay turing sa salitang

makita na isang pawatas.)

Narito ang mga uri:

1. Nagsasaad ng pagnanasa, paghahangad at pagkagusto Mga Halimbawa: Gusto kong mamitas ng bayabas. Ibig kong matupad mo ang iyong pangarap sa buhay.

2. Sapilitang pagpapatupad Halimbawa: Dapat sundin ang sampung utos ng Panginoon.

3. Hinihinging mangyari Halimbawa: Kailangan mong magpursigi sa iyong pag-aaral.

4. Nagsasaad ng posibilidad Halimbawa: Maaari ka bang makausap mamaya? Puwede kang umasenso sa buhay.

Basahin at unawaing mabuti ang ilang bahagi ng awit na

 “Dalagang Pilipina” na isinulat

ni Jose Corazon De Jesus at sa musika ni Jose G. Santos.

Ang dalagang Pilipina, parang tala sa umaga

Kung tanawin ay nakaliligaya

May ningning na tangi at dakilang ganda

Maging sa ugali, maging sa kumilos

mayumi, mahinhin, mabini ang lahat ng ayos

Malinis ang puso maging sa pag-irog

may tibay at tining ng loob

Bulaklak na tanging marilag,

ang bango ay humahalimuyak

Sa mundo'y dakilang panghiyas,

pang-aliw sa pusong may hirap.

Batis ng ligaya at galak,

hantungan ng madlang pangarap.

Iyan ang dalagang Pilipina,

karapat-dapat sa isang tunay na pagsinta.

Ang Kababaihan ng Taiwan, Ngayon at Noong Nakaraang 50 Taon

isinalin sa Filipino ni Sheila C. Molina

Ang bilang ng populasyon ng kababaihan sa mundo ay 51% o 2% na mataas kaysa kalalakihan. Maaaring isipin ng ilan na ang kababaihan ay nakakukuha ng parehong pagkakataon at karapatan gaya ng kalalakihan. Ilang kababaihan lamang sa buong mundo ang nakakakuha ng pantay na karapatan at paggalang tulad sa kalalakihan. Ang tungkulin at kalagayan ng kababaihan ay unti-unting nagbabago sa nakalipas na 50 taon. Ito ay makikita sa dalawang kalagayan : una ang pagpapalit ng gampanin ng kababaihan at ang ikalawa ay ang pag-unlad ng kanilang karapatan at kalagayan. Nakikita ito sa Taiwan.

Ang unang kalagayan noong nakalipas na 50 taon, ang babae sa Taiwan ay katulad sa kasambahay o housekeeper. Ang tanging tungkulin nila ay tapusin ang hindi mahahalagang gawaing-bahay na hindi natapos ng kanilang asawa. Ang mga babae ay walang karapatang magdesisyon dahil sa kanilang mababang kalagayan sa tahanan.

Ngayon, nabago na ang tungkulin ng mga babae at ito ay lalong naging komplikado. Sa bahay ng mga Taiwanese, sila pa rin ang may pananagutan sa mga gawaing-bahay. Ngunit sa larangan ng trabaho, inaasahang magagawa nila kung ano ang nagagawa ng kalalakihan. Sa madaling salita, dalawang mabibigat na tungkulin ang nakaatang sa kanilang balikat.

Ang ikalawang kalagayan ay pinatutunayan ng pagtaas ng kanilang sahod, pagkakataong makapag-aral, at mga batas na nangangalaga sa kanila. Karamihan sa mga kompanya ay nagbibigay ng halaga sa kakayahan ng babae at ang mga kinauukulan ay handang kumuha ng mga babaeng may kakayahan at masuwelduhan ng mataas. Tumataas ang pagkakataon na umangat ang babae sa isang kumpanya at nakikita na ring may mga babaing namamahala. Isa pa, tumaas ang pagkakataon para sa mga babae pagdating sa edukasyon. Ayon sa isang estadistika mula sa gobyerno, higit na mataas ang bilang ng mga babaing nag-aaral sa kolehiyo kung ihahambing sa kalalakihan makalipas ang 50 taon.

At ang huling kalagayan ay ang pagbabago ng mga batas para sa pangangalaga sa kababaihan ay nakikita na rin. Halimbawa, sa Accton Inc., isa sa nangungunang networking hardware manufacturer sa Taiwan, ginawa nang isang taon ang maternity leave sa halip na 3 buwan lamang. Ang gobyerno ng Taiwan ay gumagawa na ng batas sa pagkakaroon ng pantay na karapatan upang higit nilang mapangalagaan ang kababaihan.

Bilang pagwawakas, naiiba na ang gampanin ng mga babae at higit itong mapanghamon kung ihahambing noon. Ang kanilang karapatan at kahalagahan ay binibigyan na ng pansin. Ngunit hindi ito nangangahulugan na ang mga babae ay tumatanggap na ng pantay na posisyon at pangangalaga sa lipunan. Mayroon pa ring mga kompanya na hindi makatarungan ang pagtrato sa mga babaing lider nito. Marami pa ring kalalakihan ang nagbibigay ng mabigat na tungkulin sa kanilang asawa sa tahanan. Ito ay matuwid pa rin sa kanila. Marami pa ring dapat magbago sa kalagayan ng kababaihan sa Taiwan at malaki ang aking pag-asa na makita ang ganap at pantay na karapatan nila sa lipunan.

Alam mo ba na …

Ang sanaysay ay isang matalinong pagkukuro ng sumulat tungkol sa isang paksa? Ito ay isang genre o sangay ng panitikan na nasusulat sa anyong tuluyan na maaaring tumalakay sa anumang isyu sa kapaligiran maging tao, hayop, pook, pangyayari, bagay, at guniguni.

Ayon kay Alejandro Abadilla, ang sanaysay ay pagsasalaysay ng isang sanay. Kaya’t ang sinumang susulat nito ay nangangailangan na may malawak na karanasan, mapagmasid sa kapaligiran, palabasa, o nagsasagawa ng pananaliksik tungkol sa paksang napiling isulat. Nararapat na magpokus sa isang paksa lamang at maghanda ng balangkas upang magkaroon ng kaisahan ang daloy ng mga ideya.

Tinatawag na mananaysay ang manunulat ng sanaysay. Kinakailangan ng masining na pag-aaral at kasanayan ng sinumang susulat nito. Katunayan, kabilang sa matatawag na sanaysay ang mga akdang pandalub-aral gaya ng tesis, disertasyon, pamanahong papel at panunuri, at ang mga sulating pampamahayagan gaya ng tanging lathalain.

- mula sa Panitikang Filipino: Antolohiya

Pangatnig ang tawag sa mga kataga o salitang nag-uugnay ng dalawang salita, parirala, o sugnay na pinagsusunod-sunod sa pangungusap. Halimbawa: Layunin nilang mabigyan ng edukasyon at kamulatan sa mga karapatang dapat ipakipaglaban ng mga kababaihan.

Ang pangatnig na at ay nag-uugnay ng mga salitang edukasyon at kamulatan.

Sila’y karamay sa suliranin at kaagapay sa mga pangyayaring nagdudulot ng pait sa bawat miyembro ng pamilya. Ang pangatnig na at ay nag-uugnay ng dalawang sugnay. Ang unang sugnay ay sila’y karamay sa suliranin. Ang ikalawang sugnay ay kaagapay sa mga pangyayaring nagdudulot ng pait sa bawat miyembro ng pamilya.

May dalawang panlahat na pangkat ng mga pangatnig : (1) yaong nag-uugnay ng magkatimbang na yunit (2) yaong nag-uugnay ng di- magkatimbang na yunit.

Sa unang pangkat, kabilang ang mga pangatnig na at, pati, saka, o, ni, maging, ngunit, subalit atbp. Ang mga pangatnig na ito ay nag-uugnay ng mga salita, parirala at sugnay na magkatimbang o mga sugnay na kapwa makapag-iisa.

Sa ikalawang pangkat naman ay kabilang ang mga pangatnig na kung, nang, bago, upang, kapag o pag, dahil sa, sapagkat, palibhasa, kaya, kung gayon, sana, atbp. Ang mga pangatnig na ito ay nag-uugnay ng dalawang sugnay na hindi timbang, na ang ibig sabihin ay pantulong lamang ng isang sugnay.

- mula sa Makabagong Balarilang Filipino

ni Alfonso O. Santiago at Norma G. Tiangco, 2003

Alam mo ba na…

ang modal ay tinatawag na malapandiwa? Ginagamit ang mga ito na pantulong sa pandiwang na nasa panaganong pawatas. Ang mga ito ay ginagamit bilang panuring na may kahulugang tulad ng pandiwa. Ang mga modal ay mga pandiwang hindi nagbabago, limitado kapag binanghay o walang aspekto.

Mga Halimbawa: ibig, nais, gusto, kailangan

Gamit ng modal:

1. Bilang malapandiwa

Gusto niyang makaahon sa hukay.

Ibig ng puno at ng baka na kainin ng tigre ang tao.

(Ang gusto at ibig ay ginamit bilang malapandiwa subalit di tulad

ng ganap na pandiwa wala itong aspekto.)

2.Bilang panuring na may kahulugang tulad ng pandiwa

Gusto niyang maglakbay muli.

(Ang salitang gusto ay nagbibigay turing sa salitang maglakbay

na isang pandiwang nasa anyong pawatas. )

Ibig ng kuneho na makita ang hukay kung saan nahulog ang tigre.

(Ang salitang ibig ay modal na nagbibigay turing sa salitang

makita na isang pawatas.)

Narito ang mga uri:

1. Nagsasaad ng pagnanasa, paghahangad at pagkagusto Mga Halimbawa: Gusto kong mamitas ng bayabas. Ibig kong matupad mo ang iyong pangarap sa buhay.

2. Sapilitang pagpapatupad Halimbawa: Dapat sundin ang sampung utos ng Panginoon.

3. Hinihinging mangyari Halimbawa: Kailangan mong magpursigi sa iyong pag-aaral.

4. Nagsasaad ng posibilidad Halimbawa: Maaari ka bang makausap mamaya? Puwede kang umasenso sa buhay.

Basahin at unawaing mabuti ang ilang bahagi ng awit na

 “Dalagang Pilipina” na isinulat

ni Jose Corazon De Jesus at sa musika ni Jose G. Santos.

Ang dalagang Pilipina, parang tala sa umaga

Kung tanawin ay nakaliligaya

May ningning na tangi at dakilang ganda

Maging sa ugali, maging sa kumilos

mayumi, mahinhin, mabini ang lahat ng ayos

Malinis ang puso maging sa pag-irog

may tibay at tining ng loob

Bulaklak na tanging marilag,

ang bango ay humahalimuyak

Sa mundo'y dakilang panghiyas,

pang-aliw sa pusong may hirap.

Batis ng ligaya at galak,

hantungan ng madlang pangarap.

Iyan ang dalagang Pilipina,

karapat-dapat sa isang tunay na pagsinta.

Ang Kababaihan ng Taiwan, Ngayon at Noong Nakaraang 50 Taon

isinalin sa Filipino ni Sheila C. Molina

Ang bilang ng populasyon ng kababaihan sa mundo ay 51% o 2% na mataas kaysa kalalakihan. Maaaring isipin ng ilan na ang kababaihan ay nakakukuha ng parehong pagkakataon at karapatan gaya ng kalalakihan. Ilang kababaihan lamang sa buong mundo ang nakakakuha ng pantay na karapatan at paggalang tulad sa kalalakihan. Ang tungkulin at kalagayan ng kababaihan ay unti-unting nagbabago sa nakalipas na 50 taon. Ito ay makikita sa dalawang kalagayan : una ang pagpapalit ng gampanin ng kababaihan at ang ikalawa ay ang pag-unlad ng kanilang karapatan at kalagayan. Nakikita ito sa Taiwan.

Ang unang kalagayan noong nakalipas na 50 taon, ang babae sa Taiwan ay katulad sa kasambahay o housekeeper. Ang tanging tungkulin nila ay tapusin ang hindi mahahalagang gawaing-bahay na hindi natapos ng kanilang asawa. Ang mga babae ay walang karapatang magdesisyon dahil sa kanilang mababang kalagayan sa tahanan.

Ngayon, nabago na ang tungkulin ng mga babae at ito ay lalong naging komplikado. Sa bahay ng mga Taiwanese, sila pa rin ang may pananagutan sa mga gawaing-bahay. Ngunit sa larangan ng trabaho, inaasahang magagawa nila kung ano ang nagagawa ng kalalakihan. Sa madaling salita, dalawang mabibigat na tungkulin ang nakaatang sa kanilang balikat.

Ang ikalawang kalagayan ay pinatutunayan ng pagtaas ng kanilang sahod, pagkakataong makapag-aral, at mga batas na nangangalaga sa kanila. Karamihan sa mga kompanya ay nagbibigay ng halaga sa kakayahan ng babae at ang mga kinauukulan ay handang kumuha ng mga babaeng may kakayahan at masuwelduhan ng mataas. Tumataas ang pagkakataon na umangat ang babae sa isang kumpanya at nakikita na ring may mga babaing namamahala. Isa pa, tumaas ang pagkakataon para sa mga babae pagdating sa edukasyon. Ayon sa isang estadistika mula sa gobyerno, higit na mataas ang bilang ng mga babaing nag-aaral sa kolehiyo kung ihahambing sa kalalakihan makalipas ang 50 taon.

At ang huling kalagayan ay ang pagbabago ng mga batas para sa pangangalaga sa kababaihan ay nakikita na rin. Halimbawa, sa Accton Inc., isa sa nangungunang networking hardware manufacturer sa Taiwan, ginawa nang isang taon ang maternity leave sa halip na 3 buwan lamang. Ang gobyerno ng Taiwan ay gumagawa na ng batas sa pagkakaroon ng pantay na karapatan upang higit nilang mapangalagaan ang kababaihan.

Bilang pagwawakas, naiiba na ang gampanin ng mga babae at higit itong mapanghamon kung ihahambing noon. Ang kanilang karapatan at kahalagahan ay binibigyan na ng pansin. Ngunit hindi ito nangangahulugan na ang mga babae ay tumatanggap na ng pantay na posisyon at pangangalaga sa lipunan. Mayroon pa ring mga kompanya na hindi makatarungan ang pagtrato sa mga babaing lider nito. Marami pa ring kalalakihan ang nagbibigay ng mabigat na tungkulin sa kanilang asawa sa tahanan. Ito ay matuwid pa rin sa kanila. Marami pa ring dapat magbago sa kalagayan ng kababaihan sa Taiwan at malaki ang aking pag-asa na makita ang ganap at pantay na karapatan nila sa lipunan

Alam mo ba na …

Ang sanaysay ay isang matalinong pagkukuro ng sumulat tungkol sa isang paksa? Ito ay isang genre o sangay ng panitikan na nasusulat sa anyong tuluyan na maaaring tumalakay sa anumang isyu sa kapaligiran maging tao, hayop, pook, pangyayari, bagay, at guniguni.

Ayon kay Alejandro Abadilla, ang sanaysay ay pagsasalaysay ng isang sanay. Kaya’t ang sinumang susulat nito ay nangangailangan na may malawak na karanasan, mapagmasid sa kapaligiran, palabasa, o nagsasagawa ng pananaliksik tungkol sa paksang napiling isulat. Nararapat na magpokus sa isang paksa lamang at maghanda ng balangkas upang magkaroon ng kaisahan ang daloy ng mga ideya.

Tinatawag na mananaysay ang manunulat ng sanaysay. Kinakailangan ng masining na pag-aaral at kasanayan ng sinumang susulat nito. Katunayan, kabilang sa matatawag na sanaysay ang mga akdang pandalub-aral gaya ng tesis, disertasyon, pamanahong papel at panunuri, at ang mga sulating pampamahayagan gaya ng tanging lathalain.

- mula sa Panitikang Filipino: Antolohiya

Pangatnig ang tawag sa mga kataga o salitang nag-uugnay ng dalawang salita, parirala, o sugnay na pinagsusunod-sunod sa pangungusap. Halimbawa: Layunin nilang mabigyan ng edukasyon at kamulatan sa mga karapatang dapat ipakipaglaban ng mga kababaihan.

Ang pangatnig na at ay nag-uugnay ng mga salitang edukasyon at kamulatan.

Sila’y karamay sa suliranin at kaagapay sa mga pangyayaring nagdudulot ng pait sa bawat miyembro ng pamilya. Ang pangatnig na at ay nag-uugnay ng dalawang sugnay. Ang unang sugnay ay sila’y karamay sa suliranin. Ang ikalawang sugnay ay kaagapay sa mga pangyayaring nagdudulot ng pait sa bawat miyembro ng pamilya.

May dalawang panlahat na pangkat ng mga pangatnig : (1) yaong nag-uugnay ng magkatimbang na yunit (2) yaong nag-uugnay ng di- magkatimbang na yunit.

Sa unang pangkat, kabilang ang mga pangatnig na at, pati, saka, o, ni, maging, ngunit, subalit atbp. Ang mga pangatnig na ito ay nag-uugnay ng mga salita, parirala at sugnay na magkatimbang o mga sugnay na kapwa makapag-iisa.

Sa ikalawang pangkat naman ay kabilang ang mga pangatnig na kung, nang, bago, upang, kapag o pag, dahil sa, sapagkat, palibhasa, kaya, kung gayon, sana, atbp. Ang mga pangatnig na ito ay nag-uugnay ng dalawang sugnay na hindi timbang, na ang ibig sabihin ay pantulong lamang ng isang sugnay.

- mula sa Makabagong Balarilang Filipino

ni Alfonso O. Santiago at Norma G. Tiangco, 2003

Niyebeng-itim

ni Liu Heng

Isinalin sa Filipino ni Galileo S. Zafra

Paparating na ang bisperas ng Bagong Taon. Nagpakuha ng litrato si Li Huiquan sa Red Palace Photo Studio, isang bagay na ayaw na ayaw niyang gawin, dahil pakiramdam niya, lalo pa siyang pinapapangit ng kamera. Sinabihan na siya ni Tiya Luo na sapat na ang apat na piraso, ngunit nag-order siya ng labinlima. Nagulat ang klerk.

“Kinse?”

“Kinse nga.”

“Hindi kami siguradong maganda pa rin ang litrato kapag ganoon karami.”“Gusto ko sabi ng kinse!”

May pagkainis na sa kanyang boses at iyon lamang ang magagawa niya para mapigilan ang sarili na suntukin ang pangang iyon. Nag-order siya ng kinse para hindi na siya bumalik pa sa susunod at ikinabuwisit niya ang ituring na kahangalan ang ganito.

Nang bumalik siya para kunin ang litrato, mas kabado siya kaysa nang kunin niya ang mga abo ng kanyang ina sa crematorium. Tumalikod siya at lumakad papalayo dala ang balutang papel nang hindi pa muna sinusuri ang litrato, at nang nag-iisa na lamang, dinukot niya ang laman . Labinlimang magkakatulad na litrato ang hawak niya, bawat isa ay nakatitig sa kanya nang may pare-parehong hitsura. Sa kabuuan, mas maayos ang kinalabasan kaysa kanyang inaasahan. Parang mas manipis ang kaniyang labi dahil nakatikom, nakatitig ang mga mata niya. Hindi mo masasabing pangit. Sa katunayan, mas guwapo siya kaysa sa maraming tao. Wala siyang reklamo.

Dinala siya ni Tiya Luo sa komite sa kalye kung saan pinagpasa-pasahan sila. Nakipag-usap sila sa iba’t ibang tao hanggang sa isang may katandaang opisyal ang nagbigay rin sa kanya ng lisensya para sa kariton. Hindi naaprobahan ang kanyang aplikasyon para sa lisensya sa pagtitinda ng prutas dahil puno na ang kota. Ang mga kontak ni Tiya Luo ay hindi makatulong o ayaw nang tumulong. Mayroon na lamang lisensya para sa tindahan ng damit, sombrero at sapatos. Wala nang pakialam si Huiquan kung anuman ang maaaring itinda. Ang mahalaga, mayroon siyang magawa. Nabalitaan niyang mas madali ang pagtitinda ng prutas, mas mabilis ang kita; mas mabagal naman sa damit, at mas mababa pa ang tubo. Nabalitaan din niyang kailangan niya ng maayos na tindahan o koneksiyong black-market para talaga mapatakbo ito. Ngunit handa siyang sumubok. Kailangang palakasin niya ang kanyang utak, at di matatakot magtrabaho, maaayos ang lahat. Kahit maliit ang kikitain niya, hindi naman liliit pa iyon sa natatanggap niya bilang ulila, hindi ba? Bahala na.

Paglabas nila mula sa compound ng gobyerno, nakabangga nila ang isang matabang mama na tinawag ni Tiya Luo na Hepeng Li. Sabi ni Tiya Luo kay Huiquan na tawagin itong Tiyo Li. Walang ideya si Huiquan kung hepe ito ng ano at kaninong tiyo ito, ngunit naaalala niya rito ang matatabang sumo wrestler ng Hapon.

“Hindi ka ba magpapasalamat kay Tiyo Li sa lahat ng tulong niya?”

Magalang na yumuko si Huiquan, isang ugaling natutunan niya sa kampo.Kailangang yumuko ang mga bilanggo sa lahat ng guwardya, inspektor, at tagamasid na nakikipag-usap sa kanila o nakatingin man lang sa kanila- iyon ang pagsasanay. Ginagawa na niya iyon dahil nakasanayan na. Ngunit halos di siya napansin ng mama -- tila ito isang lalaking tumitingin ng kung anong paninda. Pakiramdam ni Huiquan ay isa siyang basurahan o isang pirasong basahan na nais magtago sa isang butas.

“Ito ba siya?” tanong ng matabang mama kay Tiya Luo.

“Mabait siyang bata, tulad ng sabi ko. Tingnan mo’t namumula na siya.” Napatawa ang mama habang itinuon ang tingin kay Huiquan.

“Alam mo ba kung paano ka nakakuha ng lisensya gayong maraming retirado at walang trabaho ang di-makakuha?”

“Dahil … dahil kailangan ko ng trabaho?”

“Iyon lang ba?” mapanlibak ang ngisi ng mataba.

“Dahil isa akong ulila?”

“Kinakalinga ka ng pamahalaan; tiyak kong alam mo iyan. Huwag kang manggugulo at huwag kang sakim… nagkamali ka na. Kalimutan mo na iyon, dahil kapag umulit ka, wala nang tutulong sa iyo.”

“Gagawin ko anuman ang ipag-utos ng pamahalaan.”

Isa na naman sa maraming islogan sa kampo. Nakabilanggo pa rin ang kaniyang isip at damdamin kahit pinalaya na siya sa kampo. Kahit si Tiya Luo ay tumangu-tango. Saanman siya magpunta, laging may nagsasabi sa kaniya kung ano ang dapat at di-dapat gawin; sa pagtingin sa kanya nang mababa, umaangat ang kanilang sarili. Namalagi siya sa bilangguan. Sila ay hindi at nararamdaman niya na ang mga babala, panlalait, at paalala ay para lang sa kaniya; gamitin ang ihian, walang dudura, bawal pumasok, limang yuan na multa - lahat ay patungkol sa kaniya at tanging sa kanya lamang. Habampanahon na may magpapahirap sa kaniyang buhay, magtuturo sa kaibahan niya at ng ibang tao, hihila sa kanya paibaba. Gusto niyang lumaban, pero wala siyang lakas. Kaya magpapanggap siyang tanga, umiiwas sa mga nagmamasid at nagmamatyag, Maraming taon na naman niyang ginagawa ito.

Masayang naglakad si Tiya Luo, di-pansin ang tamlay sa mukha ni Huiquan habang nakasunod ito na parang bilanggo.

“Halos Bagong Taon na. Pwede kang manatili ngayong bagong taon sa amin.”“Salamat, pero maayos na po ako…”

“Sa palagay ko’y matutuwa na ang ina mo. Kung buhay siya, ipapangalandakan niya -- negosyante na ang anak ko; maganda ang kinabukasan niya; hindi na siya katulad nang dati. Gusto kong pasalamatan mo ang nanay mo.”

“Sige po.”

“Bahala ka kung gusto mong mag-isa ngayong Bagong Taon pero hindi ibig sabihin na pwede kang uminom.”

“Huwag kayong mag-alala.”

“Hindi na maaga para mamili para sa Bagong Taon. Isda, manok – kung ano-ano pa. Kung hindi ka marunong magluto, pumunta ka rito at tuturuan kita. Dapat lang na maayos ang Bagong Taon mo. Pagkatapos, dapat magtrabaho na. Ayusin mo at hahanapan kita ng nobya. Ano sa palagay mo, bata?”

“Kayo ang masusunod.” Ngumiti siya ngunit matamlay. Ang isang yari sa kahoy at canvass na ambi ay aabot ng sandaan o mahigit pa; kung may tatlong gulong, dagdag na tatlong daan pa mahigit. Wala nang matitira para sa paninda. Hindi pa nga nagsisimula’y kailangan na niyang humugot sa naipon ng kaniyang ina. Kinabahan siya dahil wala na itong atrasan.

Isa o dalawang araw bago ang Bagong Taon, nakakita siya ng kakarag-karag at lumang tatluhang gulong na sasaksyan sa East Tsina Gate Consignment Store na 230 yuan ang halaga. Ayos ang presyo pero napakasama ng kondisyon at di-masasakyan. Mukhang maayos ang balangkas- kahit paano’y napanatili ang hugis; walang gulong, pero mapakikinabangan pa rin ang gilid at rayos ng gulong; walang kuliling , walang kadena, at walang tapakan, ngunit may preno at pedal. Hindi siya makapagpasya at pinag-isipan niya sa lahat ng anggulo. Nalibot na niya ang buong bayan. Ang mga bagong sasakyan ay nagsisimula sa apat na raan, wala namang ipinagbibiling umaandar pang segunda mano. Sa isang groseri, nakakita siya ng isang sasakyang yari sa kawayan na mukha namang matibay, ngunit parang may mali rito. Kung magtitinda siya ng damit, kakailanganin niya ang tatluhang gulong – para naman presentable.

“Gusto mo nito? Para saan?”

Lumapit ang klerk sa kaniya.

“Kariton para sa mga damit.”“Tamang-tama. Hindi ka magsisisi. Kung poste ng telepono, o kongkreto. O iba pang katulad, hindi ko ‘to irerekomenda. Pero para lamang pala sa ilang tumpok ng damit. Di ka gagastos ng higit sa sandaan sa pag-aayos nito, at pwedeng tumagal pa ng lima, anim na taon.”

“Bakit di-gumagalaw?”

“Matigas ang preno. Aayusin ko.”

Ibinigay ni Huiquan ang pera, at kinaladkad ang walang gulong na sasakyan mula East Tsina Gate patungong Dongsi, at mula roon, papuntang Chaoyong Gate. Dahil sa kanyang natatanging sasakyan, naging sentro siya ng atensyon, bagaman hindi naman nakapipinsala ang mga tingin sa kanya. Matapos bumili ng ilang parte sa pagawaan ng bisikleta sa labasan ng Chaoyong Gate Boulevard, tinulak niya ang kanyang sasakyan patungong East Lane ng Kalyeng Spirit Run papasok sa gate ng bilang 18. Ang berdeng bayong na nakasabit sa kalawanging hawakan ng sasakyan ay napuno ng tinimplang baka, dalawang pinakuluang manok, may yelong isda, apat na paa ng manok at isang bote ng alak – hapunan para sa Bagong Taon. Binili niya at madaling nakuha dahil ayaw na ayaw niyang nakapila at wala naman siya talagang hinahanap para sa kanyang hapunan. Mas iniintindi niya ang kaniyang sasakyan, ang kanyang bagong kaibigan, ang kaniyang tahimik na kasama.

Inimbitahan siya ni Tiya Luo para maghapunan, bisperas ng Bagong Taon. Dumaan ito habang naglalagare siya ng kahoy, nakalambitin sa kaniyang bibig ang isang pirasong manok. Tumanggi na muna siya. May naamoy ang Tiya at inangat nito ang takip ng palayok. Pinalalambot ang paa ng manok sa kumukulong sabaw. Walang makikitang berde – hindi balanseng pagkain. Sira na ang manggas ng kaniyang panlamig; puno ng kusot ang kaniyang sapatos at laylayan ng pantalon; marumi at mahaba ang kaniyang buhok. Naawa si Tiya Luo sa kaniya, ngunit tumanggi pa rin si Huiquan. Ginagamit pa rin niya ang kahoy na iniwan ni Hobo, desididong gumawa ng magandang patungan para sa kaniyang sasakyan.

Bumalik si Tiya Luo para imbitahan siyang manood ng TV - nakatatawang palabas at iba pang kawili-wiling programa. Hindi dapat palampasin. Ngunit umiling siya, hindi man lang tuminag sa kaniyang paglalagare.

“Marami pa po akong gagawin.”

“Hindi makapaghihintay kahit pagkatapos ng Bagong Taon.” “Mas gugustuhin kong patapusin ninyo ako...”

“Marami namang panahon. Huwag mong tapusin agad lahat. Di ka dapat magpagod, Bagong Taon pa naman.”

Sa umpisa, panaka-naka ang mga paputok, ngunit dumalas ang ingay at pagsapit ng hatinggabi, akala mo’y sasabog na ang mundo. Ibinaba ni Huiquan ang lagare at nagsalin ng alak. Matagal na pinalambutan ang paa ng manok kaya halos matanggal na sa buto ang mga laman nito. Tama naman ang pagkaluto, medyo matabang, marahil, kaya nilagyan niya ng kaunting toyo ang plato at isinawsaw niya ang laman dito, at kumain at uminom siya hanggang sa mamanhid ang kanyang panlasa. Maaaninag sa kaniyang bintana sa kaniyang likod ang pula at berdeng ilaw paminsan-minsan. Karangyaan kahit saan ka lumingon, mula sa mga taong kuntento sa kanilang buhay. Ano ang balak ng milyong taong ito ? Ano ang ipinagsasaya nila?

Siguradong hindi siya kabilang sa kanila. Kung buhay si Ina, panahon iyon ng pagbabalot ng dumpling, iyong maliliit na pagkaing pumuputok sa bibig na parang kendi. Gustung-gusto niya iyon. Sa unang Bagong Taon niya sa kampo, pitumpu’t anim ang nakain niya sa isang upuan, hanggang sa mabusog siya nang sobra’t hindi na siya halos makaupo, at ginugol niya ang buong hapon sa paglalakad sa laruan. Gayunman, kahit ang alaalang ito ay hindi nakapagpasaya sa kaniya. Malagkit ang mga kamay niya dahil sa pinalambutang paa ng manok at sapin ng malagkit na baboy, at nahihilo na siya dahil sa alak.

Lumabas siya at tumayo sandali sa bakuran. Walang lamig, walang hangin. Makulay ang langit; maraming paputok sa lahat ng dako. Ang bakuran, na may mahigit sa pito o walong talampakan ang luwang, ay tulad ng balon sa ilalim ng kumikinang na bughaw na langit. Isang stereo ang bumubuga ng awit, iyong tunog na di-maintindihan. Naiisip niyang mataba at pangit ang mang-aawit. Nakapanood na siya ng ganito sa TV – magagandang boses at ngiti ngunit pangit ang hitsura nila. Kumikisay sila sa iskrin, ang mga kilos ay nagpapatingkad lamang sa kanilang kapangitan at ang mga awit nila ay ginagawang mga sigaw at halinghing. Magagandang babae lamang dapat ang ipinakikita sa TV, subalit maaaring nagkukulang na ng suplay. Bagaman lumalayo na si Huiquan sa mga babae, sumasagi pa rin sa isip niya ang imahen ng magagandang dalaga. Wala sa mga ito ang kilala niya dahil labo-labo na ang mga ito sa kanyang utak – malalabong imahen na ang intensyon ay malinaw at tiyak. May mga panahon, natatanging panahon, kung kailan pinapangarap niyang mapasasayaw niya sa kaniyang isip ang mga imahen. Ngunit sa totoong mundo man o sa mundo ng ilusyon ay hindi niya mapasunod ang mga ito. Walang magawa, napilitan siyang tanggapin ang kaniyang kahinaan.

Ang isip ni Huiquan ay nabaling sa malalaswang dingding -- dingding ng banyo na ang mga sugat ay hindi mabura, ginulping dingding na halos iguho ng malalaswang pag-atake. Kakaiba, malaswang isip at dumi ay kakatuwang napapagsama nang maayos doon, pinupuwersa siyang harapin ang maruming katawan na pinipilit niyang itago. Mag-isa sa bisperas ng Bagong Taon, idinagdag niya ang sarili niyang mga pantasya sa mga naroon sa maruruming dingding. Hindi pala ang mga babae kundi marahil sa sarili pala niya siya naririmarim.

Sa sarili niyang paraan, inalagaan niya ang kaniyang sarili. Magulo, siyempre pa, ngunit gusto niya ang gayon, lihim, ligtas, at di-komplikado. Mas maraming mapagtataguan sa kampo kaysa kaya nilang bilangin – taniman, maisan, daluyan ng irigasyon, di pa nabubungkal na bukid – na ang tanging nagmamasid sa kaniya ay ang langit sa itaas at ang lupa sa ibaba. Nang naroon na siya, wala na siyang pagtingin kay Xiaofen, kaya wala nang direksyon ang kaniyang pagkahumaling. Bahala na. Alam niyang pinaglalaruan siya ng mga demonyo at wala siyang lakas para labanan ito.

Pagod na siya. Paubos na ang mga pagputok. Ang madalang nang pagputok ay nagpatingkad sa kalaliman ng gabi. Puno na ang mg tao ng kasiyahan, pagkain, at laro, at oras ba para matulog ang lungsod, bago magbukang-liwayway. Wala siyang kasama, at pakiramdam niya’y nawawala siya. Labas sa kaniyang mga pantasya, wala siyang makitang babae na karapat-dapat sa kaniyang pagmamahal.

Si Luo Xiaofen, wala na sa kanyang isip, ay hinding-hindi ang babaeng iyon. Hindi pa niya nakikita ito simula nang lumabas siya. Nagbabakasyon ito sa Harbin kasama ng kaniyang nobyo, isang assistant sa kolehiyong normal, at isang gradwadong mag-aaral sa matematika si Luo – isang tambalang itinadhana ng langit. Ibinalita ni Tiya Luo, masaya at nagmamalaki, na magpapakasal na ang dalawa sa Mayo. Si Luo Xiaofen – kababata ni Hiuquan, sabay silang nag-elementarya hanggang gitnang paaralan, ngunit ngayon, wala na siyang pagkakatulad. Nasa Harbin si Luo, samantalang siya, nasa kalyeng Spirit Run, sa isang madilim na sulok, gumagawa ng hamak na bagay. Ngunit ito ang tadhana. Hinahamak siyang lagi ng tadhana.

Sa unang araw ng bagong taon, pinagkaabalahan niya ang kaniyang sasakyan, sa ikalawang araw, inilabas iyon para paandarin. Tuwang-tuwang siya sa mga sisidlang ginawa niya. Nagbisekleta siya para tingnan ang mga pakyawan, para pag-aralan ang mga lokasyon nito. Sa ikalima pa ang takdang pagbubukas ng mga ito, tila pinagkaisahan siya. Walang magagawa hanggang sa araw na ito.

Matapos sumulat sa Instruktor Politikal Xue at ipadala ang liham, dumaan si Huiquan sa isang tindahan ng libro at bumili ng mga kopya ng “Mga Multo sa Isang Lumang Sementeryo at Mga Babaeng Ahas”. Pagbalik sa bahay, humilata siya’t nagbasa habang kinaing-isa-isa ang saging. Nitong mga nagdaang araw, nakaubos siya ng isang piling hanggang sa naging madulas ang kanyang bituka at napapapunta sa inodoro buong araw. Maayos naman ang mga libro; hindi lang siya makaalala ng istorya. Kaya’t binabasa niyang muli, at parang bago at kawili-wili pa rin sa ikalawang pagbasa. Matapos niyang basahing muli ang mga libro, itinabi niya ito at ang mga pader ay tila blangko at maputla. Saging pa. Itinuturing na niyang mga gago ang mga awtor. Nakababato. Gayon pa rin bukas, at may pakialam ba siya ? Ano ang pagkakaiba ng malaki at maliit na daga ? Parehong pangit; parehong patagu-tago.

Ibinigay kay Huiquan ang pwesto sa may daanan sa timog ng Silangang tulay. Dito ang mga numero ay nakapinta nang puti sa mga ladrilyo na nasa isang mahabang hanay ng tigdadalawang kwadrado-yardang pwesto; ang iba ay okupado, ang iba ay hindi. Matapos niyang ayusin ang kaniyang tindahan, tinakpan niya iyon ng ambi at inayos ang kaniyang sasakyan para magsilbing harap ng tindahan. Sa bandang kaliwa niya ay ang daanang silangan-kanluran, sa bandang kanan, ang katapat nitong hilaga-timog. Nasa tapat mismo ng paradahan para sa Eastbridge Department Store. Nasa gilid siya ng alimpuyo ng mga tao, parang di humihinto.

Wala isa man lang na tumingin sa kaniyang paninda. Pagod pa sa nagdaang okasyon, ang mga dumaraan ay palaiwas o bugnutin. Ang kaniyang designasyong ay Timog 025. Hindi magandang puwesto. Siya ang ika-25 tindero ng damit sa isang mahabang yardang lugar. Ang mga tindahan ng pagkain ay nasa hilagang bahagi ng kalye, na may di kulang sa anim na nagtitinda ng inihaw na kamote at ilan pang matatandang naglalako ng malamig na dalandan at halos bulok nang saging.

Napuno ng kulay berde sa kaniyang tindahan – isang bunton ng walong kulay-olibang kasuotang pang-army. Isinampay niya ang ilan, inilatag ang iba, at isinuot ang isa. Niloko siya ng matandang lalaki sa pakyawan. Hindi maitinda ang mga kasuotan, panlamig na angora, at sapatos na gawa sa canvass. Ang naitinda lamang niya nang araw na iyon ay mga angora, madaling naubos ang dalawampung piraso. Mangyari pa, iyon ang pain para sa iba pang paninda. Ang pakyawan ay tres-diyes. Ibinenta niya ang una ng apat na yuan at ang huli, sais-beinte. Walang kinailangang magturo sa kaniya. Natuto siya nang iabot sa kaniya ng unang kostumer ang pera ; huwag kang matataranta sa pera at kalimutan mo na ang pagiging magalang. Sumigla siya, sa kung anumang dahilan; kumislap ang mata niya, at napanatag siya. Sa wakas, isang bagay itong may kontrol siya.

Gusto sana niyang magtago ng isang gora para sa sarili. Para itong Ku Klux Klan na talukbong – mga mata lamang ang makikita – at iyon ang kailangan ng nagtitinda. Pakiramdam ni Huiquan ay makapangyarihan siya, tulad ng misteryosong matanda na naglalako ng minatamisan na nakatayo sa harap ng Eastbridge Department Store, sa dinaraanan mismo ng hangin, ilang oras na walang imik, walang kibot. May mga kostumer siya – hindi marami, kaunti – ngunit hindi na matagalan ni Huiquan na panoorin siya, alam niyang maaari siyang sigawan nito kapag nagpatuloy pa siya.

“Sapatos na tatak-Perfection mula sa Shenzhen free economic zone. Sapatos, tatak-Perfection, gawa sa Shenzen…”

Nagulat ang mga naglalakad sa sigaw niyang ito. Narinig na niya ang ganitong pagtawag sa Gate ng Silangang Tsina at sa Bukanang Gate, ngunit hindi niya alam kung kaya niya ang ganito. Mahirap, sa isip niya; hindi niya kaya. Ngayon, alam na niyang mali siya sa pagtantya sa sarili.

“Mga blusang Batwing! Halikayo rito ! Tingnan ninyo !”

Sa pagkakataong ito, napakasama ng tunog, ngunit tila walang nagulat. Ilan pang segundo, nasanay na ang mga mamimili sa kaniyang kakaibang sigaw. Maipagkakamaling galing sa aso o sa kotse, at hindi pa rin papansinin ng mga namimili.

“Mga blusang Batwing! Seksi, seksi, seksi, mga babae!”

Kung makasisigaw lang talaga siya ng kung anong malaswa para mapansin. Buong araw, binantayan niya ang kaniyang tindahan, mula umaga hanggang oras ng hapunan, ngunit wala siyang nabenta, isa man lang panlamig na angora o isang pares ng sapatos kaya -- wala maliban sa dalawampung angora. Kahit iyon lang, ang may katandaang babae sa kaniyang kanan ay naiingit, dahil gayong mas matagal na ito rito, naibenta lamang nito ay pares ng medyas at dalawang panyo. Ang tindahan sa kaliwa ay binabantayan ng isang lalaking dadalawampuin na muntik nang mapaaway sa isang kostumer dahil sa isang jaket na balat. Ang sabi ng kostumer, iyon ay imitasyon; ipinilit ng tindero na tunay iyong balat. Kinusot iyon ng kostumer at iginiit na imitasyon iyon mula sa ibang bansa. Naubos na ang pasensya ng tindero. Alam ni Huiquan na tunay iyong balat, ngunit hindi siya nakihalo sa gulo. Walang dahilan para sumangkot. Nang ang lalaki ay nag-alok sa kanya ng sigarilyo, tumanggi siya. At siya naman ang nagsindi, di niya pinansin ang lalaki. Wala siyang balak na mapalapit kaninuman. Kailangang mag-ingat kapag sangkot ang ibang tao.

Siya ang huli sa hanay ng mga tindahan na nagsara ng araw na iyon. Alas nuwebe na, kalahating oras matapos magsara ang department store. Madilim ang paradahan, halos walang nagawa ang mga ilaw sa kalye; wala nang kostumer sa gabi. Nagsasara na rin ang tindahan sa tapat, na binabantayan ng dalawang lalaki, ngunit kahit gabing-gabi pa, parang ayaw pa nilang tapusin ang araw; may lungkot at panghihinayang sa kanilang tinig.

“Medyas na nylon, pasara na ! Otsenta sentimos ang isang pares … otsenta sentimos isang pares ! Paubos na ang medyas na nylon. Huling tawag ! Medyas na nylon …

Dumaan ang kanilang sasakyan sa gilid ng kalye patungo sa daan, sa direksyon ng tore ng pamilyang Hu. Pumedal ang isang tindero samantalang ang isa ay nakaluhod sa sasakyan at iwinawagayway ang isang pares ng medyas na nylon. Sandali lang ang kanilang lungkot na mabilis na pinalitan ng pambihirang tuwa. Ang kanilang mga tinig – isang mataas, isang mahina – ay iginala ng hangin sa gabi.

Sa sumunod na araw, nakabenta siya ng muffler.

Sa ikatlong araw, wala siyang naitinda.

Sa ikaapat na araw, wala pang kalahating oras pagkabukas niya ng tindahan, nakapagbenta siya ng kasuotang pang-army sa apat na karpintero na kababalik lamang sa Beijing mula sa timog. Pagkagaling sa Estasyon ng Beijing, tumungo sila sa hardware sa tore ng pamilyang Hu, at nang marating nila ang Silangang-tulay, nagkulay talong ang kanilang labi dahil sa lamig. Naligtas ang kanilang mga balat ng kasuotang panlamig ni Huiquan, at ang kanilang pera ay mabilis niyang isinilid sa kaniyang bulsa. Bago siya nakapagtinda, matamlay niyang hinarap ang negosyo, ngunit nagbigay ng inspirasyon ang pagbili ng mga karpintero. Tiyaga ang susi para sa isang buhay na matatag. Kahit sa pinakamalalang panahon, walang ibubunga ang mawalan ng pag-asa. Mas mabuting maghintay kaysa sa umayaw, dahil walang makaaalam kung kalian kakatok ang oportunidad, Hindi naman sa lahat ng pagkakataon ay malas ka, hindi ba ? Nag-iisip si Huiquan.

Mula sa Raya : Pagbasa at Pagpapahalagang Pampanitikan

sa Filipino ni Aurelio S. Agcaoli,20

Nagmamadali ang Maynila

ni Serafin C. Guinigundo

“GINTO… GINTO… Baka po kayo may ginto riyan? Mga mama … mga ale… ginto..” ang alok-anyaya ng isang babaing nakakimona at ang saya ay humihilahod sa sakong at siyang lumilinis sa makapal na alikabok sa bangketa.

Baka po kayo may ginto?” ang muling sigaw ng babae.

“Kung may ginto ako ay bakit ipagbibili ko ? Hindi baga mahal ang ginto kaysa sa kwalta?” sambot ng isang lalaki na ang kausap ay ang kaakbay.

Ang kalipunan ng mga taong naglipana sa Azcarraga, Avenida Rizal at Escolta ay mga mamimiling walang puhunan (karamihan) at mga tagapagbili ng mga bagay na wala sa kanila at lalong hindi kanilang pag-aari. Ang hanapbuhay ng mga ito ay magtala sa papel ng mga bagay na nababalitaang ipinagbibili. Madalian ang kanilang usapan. Mabilis magkasundo. Tiyak ang pook na tipanan - - sa harap ng isang mesa: sa ibabaw ng umaasong kapeng-mais na pinapuputla ang kulay ng gatas na may bantong gata ng niyog. Kung sila’y palarin: kakamal ng libo, kung mabigo naman ay gutom maghapon.

Sa tawaran ay hindi magkamayaw. Tingin. Tawad. Tingin. Silip. Tawad. Tingin sa singsing, sa kuwintas, hikaw at pulseras.

“Ilang ply, ano ang sukat ng goma?” Usisa ng isa.

“Ano? In running condition ba ? Baka hindi. Mapapahiya tayo.” Ang paniniyak ng isa naman.

“Aba! Sinasabi ko sa iyo … garantisado. Hindi ka mapapahiya ,” tugon ng tinanong.

“Hoy, tsiko, ang iyong lote, may tawad na. Ano, magkano ang talagang atin doon ? Mayroon na ba tayo ? Baka wala ? Ihanda mo ang papel.

Bukas ang bayaran. Tiyakin mo lang ang ating salitaan, ha ? Kahit hindi nakasulat… ikaw ang bahala?” “Ako ang bahala, boy. Alam mo na ang bilis natin. Hindi ka maaano. Hawak natin ang ibon.”

- halaw sa Haraya II ni Aurora Batnag et al.

Munting Pagsinta

mula sa pelikulang Mongol: The Rise of Genghis Khan

ni Sergei Bordrov

Hinalaw ni Mary Grace A. Tabora

Mga Tauhan:

Temüjin- anak ni Yesügei na mula sa Tribong Borjigin

Yesügei- ama ni Temüjin

Borte- isang dalaginding na taga ibang tribo

Tagpuan: Kawangis ng madilim na kalangitan ang nadarama ng magiting na mandirigmang naninimdim sa takbo ng kapalarang sinapit na nakatalungko sa isang sulok ng makipot at karima-rimarim na piitan.

Temüjin: Anong saklap na mapiit sa kulungang malupit? Ito ay silid ng

kalungkutan.Tila kailan lamang nang kasa-kasama ko si ama…

Yesügei: Temüjin, bilisan mo na riyan. Kailangan nating magmadali?

Temüjin: Bakit ama?

Yesügei: Malayo ang ating lalakbayin. Kailangang huwag tayong magpatay-.

patay. Mahalaga ang ating sasadyain.

Temüjin: Naguguluhan ako sa iyo ama. Kanina ka pa nagmamadali at

sinasabing mahalaga ang ating sadya sa ating pupuntahan? Ano ba

iyon?

Yesügei: Ika’y siyam na taong gulang na, sa edad mong iyan Temüjin ay

dapat ka nang pumili ng iyong mapapangasawa.

Temüjin: Itay ako’y masyado pang bata para sa bagay na iyan. Ang kasal ay

sa matatanda lamang.

Yesügei: Aba’t ang batang ito, hindi naman ibig sabihin na kapag nakapili ka

na ng babaing pakakasalan mo ay magsasama na kayo. Isang

simpleng pamimili lamang ng babae ang gagawin mo at pangakong

siya’y iyong pakakasalan.

Temüjin: Ganoon po ba iyon?

Yesügei: Oo, anak.Tayo’y nabibilang sa Tribong Borjigin kaya’t ikaw ay pipili

ng babaing mapapangasawa sa Tribong Merit.

Temüjin: Bakit sa Tribong Merit siya kailangang magmula? Hindi naman iyon

ang ating tribo.

Yesügei: Malaki ang atraso ko sa tribo, kaya’t sa ganitong paraan ako’y

makababawi sa kanila.

Temüjin: Sa tingin mo ba ama sa ating gagawin ay kalilimutan na nila ‘yon

nang ganoon na lamang.

Yesügei: Hindi ko alam. Tingnan natin kung ano ang mangyayari. Mas

mabuting may gawin akong paraan kaysa sa wala.

Temüjin: Kung iyan po ang sa tingin ninyo’y tama.

Tagpo: Sa maliit na nayong liblib na kinatatayuan ng ilang kabahayan.

Yesügei: Temüjin, magpahinga muna tayo.

Temüjin: Mabuti ‘yan ama. Napagod na rin ako. Gagalugarin ko lamang ang paligid.

Yesügei: Huwag kang lalayo at mag-iingat ka.

Tagpo: Mapapadpad si Temüjin sa isang dampa kung saan nakatira ang dalaginding na si Borte. Mabibigla siya sa di inaasahang pagbagsak ng pinto ng kanilang kusina na likha ng aksidenteng pagkabuwal ni Temüjin.

Borte: Aaay! May magnanakaw!

Temüjin: Shhh (Tatakpan ang bibig ni Borte). ‘Wag kang sumigaw, wala

akong gagawing masama.

Borte: (Pipiliting magsalita kahit nakatakip ang bibig.)

Temüjin: Tatanggalin ko ang pagkakatakip ng bibig mo kung mangangako

kang hindi ka na mag-iingay. Magtiwala ka sa akin hindi ako.

masama (Habang dahan- dahang inaalis ang kamay sa bibig ni

Borte.)

Borte: (Sa isang mahinang tinig) Bakit kita paniniwalaan? Di naman kita

kilala.

Temüjin: Kahit di mo ako kilala kaya kong patunayan sa iyo na ako’y mabuti.

Borte: (Mariing pagmamasdan si Temüjin) Aber paano mo patutunayan ‘yang

sinasabi mo? Sige nga! (Taas noo).

Temüjin: Basta ba di mo ako pagtatawanan sa sasabihin ko sa iyong patunay.

Borte: Tingnan natin.

Temüjin: (Tila seryosong nag-iisip na may ngiti sa labi)

Borte: Anong nginingiti mo riyan? Sabi mo ‘wag akong tatawa, ikaw lang pala

ang tatawa.

Temüjin: Heto na, handa ka na ba?

Borte: Kanina pa, ang bagal mo naman.

Temüjin: Nais ko sanaaaannnng (magkakandautal) sa…sanang ikaw ang

babaing mapangasawa ko.( Mababa ang tono)

Borte: Siraulo ka ba? Niloloko mo ako no? Kabata-bata pa natin.

Temüjin: Seryoso ako. Ano payag ka ba?

Borte: Ganon-ganon lamang ba iyon?

Temüjin: Alam kong mahirap akong paniwalaan, hayaan mong ipaliwanag ko

sa iyo. Kasama ko si Itay, kami’y papunta sa tribo ng mga Merit

upang pumili ako ng aking mapapangasawa. Ngunit ikaw ang ibig ko,

ikaw ang pinipili ko.

Borte: Anong mayroon sa akin, bakit ako ang pinili mo?

Temüjin: Di ko rin alam. Ang tanging alam ko lamang ay ito ang ibinigay ng

pagkakataon sa akin. Ikaw ang aking nakita. Kaya naman

pagbigyan mo na ako. Hindi naman ibig sabihin na pumayag ka ay

pakakasal na tayo.

Borte: (Di pa rin makapaniwala sa bilis ng mga pangyayari) Di ko malaman

kung ano ang dapat kong sabihin sa iyo. (Nag-aalangan) Pero… sige

na nga.

Temüjin: Salamat sa iyo, ako’y labis mong pinaligaya. Asahan mong hindi ka

magsisi sa iyong desisyon.

Borte: (Nahihiya at halos di makapagsalita) Paano na ngayon?

Temüjin: Siyempre tuloy pa rin ang buhay natin. (Masuyo ang pagkakatingin

kay Borte) Pero darating ang panahon na tayo’y mamumuhay sa

iisang bubong. Magkatuwang na aarugain ang ating mabubuting

anak.

Borte: Matagal pa iyon.

Temüjin: Oo, pangako babalikan kita pagkatapos ng limang taon. Halika

puntahan natin si Ama. (Kukunin ang kamay ni Borte.)

Tagpo:Magkahawak kamay na naglalakad sina Temüjin at Borte sa paghahanap sa ama kay Yesügei na kanilang makikita na nakatunghay sa ilog.

Temüjin: Ama!

Yesügeii: (Mapapaharap at magpapalipat-lipat ang tingin sa dalawa pati sa

kanilang kamay) Anong…Sino siya…Bakit?

Temüjin: Ama, siya po ang babaing napili ko. Si Borte.

Borte: Magandang hapon po. Kumusta po kayo?

Yesügei: Pero…

Temüjin: (Agarang magsasalita) Paumanhin po sa pagdedesisyon ko nang di

nagpapaalam sa inyo pero buo po ang loob ko sa aking ginawa. Sana’y maunawaan n’yo po ako.

Yesügei: Ganang desidido ka na, sino ba ako para di-sumang-ayon sa iyong

kagustuhan. Ang iyong buhay naman ang nakataya rito. (Matiim na

titingnan si Borte) Okay lang ba sa iyo?

Borte: Opo!

Yesügei: Kung gayon, halina kayong dalawa at kausapin natin ang mga

magulang mo Borte.

Matapos makipagkasundo sa mga magulang ni Borte, ang mag-ama ay naglakbay pauwi sa kanilang dampa sa malayong nayon ng Mongolia. (Si Temüjin ay si Genghis Khan.)

Alam mo ba na…

Ang mga elemento ng dula ay ang sumusunod?

1. Iskrip

F Pinakakaluluwa ng isang dula

F Lahat ng bagay na isinasaalang-alang sa dula ay naaayon sa isang iskrip

F Walang dula kapag walang iskrip

2. Gumaganap o Aktor

F Ang mga aktor o gumaganap ay ang nagsasabuhay sa mga tauhang nasa iskrip

F Sila ang bumibigkas ng diyalogo

F Sila ang nagpapakita ng iba’t ibang damdamin

F Sila ang pinanonood na tauhan sa dula

3. Tanghalan

F Anumang pook na pinagpasyahang pagdausan ng isang dula ay tinatawag na tanghalan

4. Direktor

F Ang direktor ang namamahla at nagpapakahulugan sa isang iskrip ng dula

F Siya ang nag-iinterpret sa iskrip mula sa pagpasya sa kaayusan ng tagpuan, ng kasuotan ng mga tauhan hanggang sa paraan ng pagganap at pagbigkas ng mga tauhan

5. Manonood

F Sa kanila inilalaan ang isang dula

F Sila ang sumasaksi sa pagtatanghal ng mga aktor

Mongol: Ang Pagtatagumpay ni Genghis Khan

Hinalaw ni Mary Grace A. Tabora

ni Julian Cruz Balmaceda

Mga Tauhan ng Dula :

Don Arkimedes

Don Cristobal

Manuel

Rita

Ang ayos ng tanghalan ay loob ng isang bahay-mayaman. Makikita sa loob ng bahay ang kasangkapang antik o sinauna. Ipalalagay rin na ang namamahay ay may ugaling mapaniwalain sa mga utos ng pananampalataya.Sa dakong kaliwa ng nanonood ay naroon ang silid ng may bahay. Sa dakong kanan ay may mga bintana, At sa dulong kanan ay isang pintong patungong labas. Sa dulong kaliwa ay may isa ring pintong patungo sa isang panig ng looban ng bahay. Pagkaangat ng tabing ay makikitang nangakaupo at nag-uusap ang magpinsang si Don Arkimedes at Don Cristobal. Si Don Arkimedes(suot pambahay) at Si Don Cristobal (suot panlakad).

Don Cristobal: Liwanagin mo ang ating pinag-uusapan, primo, at kung makukuro mo ang magiging hangga’y maaaring magbago ka ng isipin at palagay.

Don Arkimedes: Ang lagay ba’y naparito ka upang ipagtanggol ang walang-hiyang iyan?

Don Cristobal: Isipin mo, primo, na ang tinatawag mong walang-hiya ay tunay mong anak. Ang bugtong mong anak na iniwan sa iyo ng nasira…

Don Arkimedes:(Titindig at magpapahalata ng kapootan) ….Primo….iya’y hindi ko na anak , mula sa mga sandaling iya’y maka-isip na gumawa ng napakalaking kasalanang gaya ng kaniyang ginawa… siya’y hindi ko na anak… Siya’y hindi karapat-dapat na magtaglay ng aking apelyido… Si Manoling ay kahiya-hiya…! Karima-rimarim…! Isang malaking batik iyan sa lahi ng mga Lakambayan… Oo, walang patawad ang kaniyang ginawa…

Don Cristobal:Huwag mong ipasupil sa iyong puso ang iyong isip…Ang nangyari sa inyong mag-ama’y nangyayari sa lahat…

Don Arkimedes: Nagkakamali ka, primo…hindi nangyari, kailanman sa aming lahi ang bagay na iyan … Oo talagang walang-hiya, walang turing….walang….

Don Cristobal: Dahan- dahan…

Don Arkimedes: Hindi, hindi ako makapagdahan-dahan, kapag naglalagablab ang aking isip sa galit …Oo… walang pinag-aralan, bastus…

Don Cristobal: Baka ipalagay tuloy ng mga kapitbahay na ako’y siya mong minumura at tinutungayaw…

Don Arkimedes: Ano ang mawawala sa akin pintasan man nila ako, pulaan man ako ng mga tao?Pagtawanan ako ng kahit sino… walang kailangan …Hindi ba’t ngayo’y pinagtatawanan na ako, pinupulaan at pinipintasan ng bala ng nakakikilala sa akin…?

Don Cristobal : Natatalastas ko ang iyong ikinagagalit . Oo, hindi kita sinisisi … sa palagay ko’y may matuwid ka, datapwat lahat ay may kaniya- kaniyang hangganan …Ang ginawa ng iyong anak ay isang bagay na di kataka-takang gawin ng kabataan ngayon … dahil sa kakapusan ng pagkukuro sa mararating…

Don Arkimedes: Primo… alam mo na kung gaano ang pagtatangi ko sa iyo, kaya kung pinahahalagahan mo ang ating parang magkapatid na pagsasama ay hinihiling kong huwag na nating pag-usapan ang bagay na iyan… (palipas.) Sapagka’t makakain mo bang gawin sa iyo ng itinuturing mong bugtong na anak pa naman na ikaw ay dalhan ng isang apong ni di man lamang nagdaan sa simbahan? Kung sa bagay ,tayong lahat ay naging ama… ang aking ama ay naging ama rin … ang ama ng aking ninuno ay naging ama rin …ang ama

ng…

Don Cristobal: Oo, ang ama ng iyong ninuno …ay naging ama rin.

Don Arkimedes: Ngunit ni isa ma’y di nagkaroon ng kapangahasang gaya ng kapangahasang ginawa ng aking “mabait” na anak…Sayang, sayang ang pagkakapagpaaral ko sa hayop na iyan…Oo, sayang…! Walang education…

Don Cristobal: Ikaw rin ang masisisi sa nangyaring iyan at hindi ang anak mo lamang … Pinalaki mo sa malabis na layaw ang iyong anak. Nalimutan mo ang sabi ni Florante na---

Ang laki sa layaw,

Karaniwa’y hubad

Sa hatol at munit sa

aral ay salat…

Don Arkimedes: Nakita mo na? Sa bibig mo na rin nagmumula ang pagbibigay sisi sa magulang, dahil sa kagagawan ng anak… saka ngayon ay ikaw ang mamamagitan upang huwag kong pansinin at alintanain ang kaniyang kaalibughaan…?

Don Cristobal: Dapat mong malaman, primo, na ako man ay nagdaramdam din sa nangyari, kaya’t kinausap ko si Manoling at sinabi ko sa kaniya na ang kaniyang ginawa ay pangit… napakapangit…!

Don Arkimedes : Kapangit-pangitan…ang sabihin mo!

Don Cristobal : Oo, Pangit pa sa dilang pangit…ngunit ano ang sinabi niya sa akin? “Tito Cristobal”, ang sabi niya… “Ang nangyari ay nangyari na at hindi na natin maiuuli pa sa rati. Hindi ko maaaring itapon sa lansangan ang aking anak …” At kung ang ginawa ng iyong anak, ay gaya ng ginagawa ng iba na ayaw kumilala sa laman ng kaniyang laman, at sa dugo ng kaniyang dugo…ano ang sasabihin mo?

Don Arkimedes: Lalo ko siyang mapapatay… Kung may pitong buhay man siya’y uutasin kong lahat…

Don Cristobal: Mangyari pa… kaya ngayon, si Manoling ay wala ng paraan at magagawa kundi ang magpasan ng tungkulin ng isang ama…ang sabi nga niya: “ang nangyari’y nangyari na.” At tsaka sa ibig mo, primo… agwelo ka na … isang bagong Arkimedes ang sumilang sa iyong angkan na siyang magpapakilos ng daigdig ….”

Don Arkimedes: Agwelo?

Don Cristobal: Mangyari, may apo ka na … at di apo sa pakinabang kundi

apong tunay… isang apong magdadala ng iyong pangalan… Arkimedes Lakambayan Junior …

Don Arkimedes: Iyan ang hindi maaari.

Don Cristobal: Kung ayaw ka ng “Junior” ay tatawagin nating Arkimedes

Lakambayan, II, nalalaman mo bang ipinanganak ang iyong apo ng mismong araw ng iyong ika-50 kumpleanyos?

Don Arkimedes: Basta kung ayaw kong ipamana sa kaniya ang aking ngalan at apelyido, ay ano ang kaniyang magagawa? Maiaalis baga sa aking ipagkait ko ang aking pangalan sa iba?

Don Cristobal : Diyan ka nagkakamali. Isang katutubong karapatan ng iyong apo na gamitin ang pangalang sa kaniya’y ukol. Iyan ang kayamanan mong maaaring kunin sa iyo ng iba sa harap-harapan, at ikaw ay di makakikibo. At saka isa pa: Kasalanan ba ng iyong apo na ang maging ama niya’y si Manuel, at ikaw ang maging nuno?

Don Arkimedes: Matanong kita : sino ang kamukha ng bata?

Don Cristobal :Ikaw sa isang dako…

Don Arkimedes: Ano ang ibig mong sabihin?

Don Cristobal: Kamukha mo sapagkat kung makasigaw ay abot sa kapitbahay.

Don Arkimedes:Demonyo…!

Don Cristobal: At kung tumawa..walang iniwan sa kanyang agwela sa ina.

Don Arkimedes : Sa ina? Sa ina ni Rita? Ang labandera?…Isang butil na lamang upang kalusin ang salop… Oo….Iyan pa nga ang hindi ko malunok-lunok. Papasok sa silong ng bubong ng aking tahanan ang isang anak lamang ng labandera…! Pasasaan ka, oo pasasaan ka?

Don Cristobal: Diyan ka nagkamali ng panukat, primo. Kilala ko ang ina ni Rita. Oo, labandera nga, ngunit ikaw ma’y hahanga sa babaing iyon noong nabubuhay….Sa kaniyang sariling pagsisikap at sa likod ng di kakaunting pagtitiis, kahit gapang , iginapang ang pagpapaaral sa kaniyang bugtong na anak, si Rita nga, at una ang Diyos, si Rita’y nakatapos sa Normal School at nakapagturo sa paaralang bayan… Datapwat diyan siya nakilala ng iyong anak…Namatay ang kaniyang ina, at si Rita’y naiwan sa piling ng kaniyang tiya, na halos sunod-sunod na parang organo ang mga anak. Si Rita’y naalis sa pagtuturo, mula sa sandaling makilala ng mga pinuno ng paaralang bayan ang kaniyang kalagayan… at ngayo’y mag-ina silang sasagutin ng iyong anak…

Don Arkimedes: Samakatuwid, ang Ritang iyang anak ng labandera’y….

Don Cristobal: Isang babaing malinis, may puri, may dangal…at maliban sa

munting batik na nilikha ng kalikutan at kagandahang lalaki ng

iyong anak…ay walang maisusurot sa kaniya ang

makasalanang lipunan ng mga tao.

Don Arkimedes: Di kung gayon ay mag-iisang buwan na ang anak?

Don Cristobal: Oo, isang buwan at labintatlong araw…

Don Arkimedes: At hindi pa nabibinyagan?

Don Cristobal: Hindi pa, sapagkat ang ibig nila’y magpakasal muna bago

pabinyagan ang iyong apo…

Don Arkimedes: O, ay ano ang kanilang ginagawa? Bakit di pakasal kung

pakakasal, at pabinyagan ang bata, upang lumaking moro at

simaron…

Don Cristobal: Kung sa bagay kapwa nangasagulang maging si Manuel,

maging si Rita…ngunit palibhasa’y ibig ni Manuel na

mahugasan ang kaniyang pagkakasala, kaya ang hinihintay

ay ang iyong pahintulot…

Don Arkimedes: Pahintulot? Aanhin pa ang pahintulot? Nang siya ba’y

magtayo ng ‘templo’ ay nangailangan ng aking pahintulot ?

Komporme na akong siya’y mag-asawa , kung ibig niya,

upang mailigtas sa kasalanan ang kaniyang walang malay

na anak… ngunit kung ako pa ang magiging alkagwete na

magbibigay ng pahintulot… ay iyan ang hindi maaari.Sinabi

mong sila’y may layang pakasal…. Aber… pakasal sila,at

tapos ang kuwento. /Palipas/ Hindi ko sinisisi ang bata …

ang sinisisi ko’y ang ama’t ina … kaya kung ibig nila’y

pakasal sila, kahit makasanlibo at ako’y di kikibo , sapagkat

sinabi ko sa iyo na malaon nang nayari ang aking pasiya:

ako’y walang anak. Ako’y nagkaroon ng isang anak na

suwail, at ang suwail na yao’y malaon ko nang ipinagtulos

ng kandila.

Don Cristobal : Bueno…Kung mag-uulit tayo ng salitaan ay hindi na kita

sasagutin. Naganap ko na ang aking tungkulin: “Ang

paalaala’y gamut sa taong nakalilimot….” anang kasabihan.

Napaalaalahanan na kita, ngunit kung ikaw ang nagkukusang

lumimot sa iyong tungkulin ay wala akong magagawa.

Don Arkimedes: Pinasasalamatan kita, pinsan… ngunit bago ka umalis, ay

utang na loob sa iyo, kung makikita mo si Manoling, sabihin

mo lamang na ibig ko siyang makausap. Kapag sa unang

tanungan namin ay di sumagot sa akin ng tama … o

nasirang Manoling siya o ako’y hindi na si Arkimedes…

Don Cristobal : Oo, nariyan lamang si Manolo …. Tatawagin ko. (Tutungo sa

may pinto at babalik)Ngunit ang paalaala ko lamang sa iyo …

Huwag mong kalilimutang si Manoling ay iyong anak.

Don Arkimedes: Nalalaman ko. Oo… hindi ko kalilimutan na siya’y aking

anak…

Don Cristobal: At hindi mo dapat pagbuhatan ng kamay…

Don Arkimedes: Bakit ko pagbubuhatan ng kamay?

Don Cristobal: Nakikilala kita … kapag nagdidilim ang iyong isip ay

gumagawa ka ng di mo nalalaman…

Don Arkimedes: Oo, nalalaman ko….

Don Cristobal: At isaisip mo na ikaw man, at ako man ay nagdaan din tayo sa

kabataan.

Don Arkimedes: Pero, tatawagin mo ba, o ako ang tatawag…?

Don Cristobal: Oo, ako ang tatawag… Ay, Arkimedes…Arkimedes!

(Papasok sa pintong kanan, samantala’y yao’t dito sa buong bahay si Arkimedes na bulong ng bulong at kumpas ng kumpas.)

Nahahati ang kohesiyong gramatikal na pagpapatungkol sa dalawa, ang anapora at katapora.

1. Anapora- ito ay panghalip na ginagamit sa hulihan bilang pananda sa pinalitang

pangngalan sa unahan.

Mga Halimbawa:

a) Kung makikita mo si Manoling, sabihin mo lamang na ibig ko siyang makausap.

b) Si Rita’y nakapagturo sa paaralanang-bayan, diyan siya nakilala ng iyong anak.

c) Kinausap ko si Manoling, sinabi ko sa kaniya na ang kaniyang ginawa ay pangit.

2. Katapora- Ito ang panghalip na ginagamit sa unahan bilang pananda sa pinalitang

pangngalan sa hulihan.

Mga Halimbawa:

a) Siya’y hindi karapat-dapat na magtaglay ng aking apelyido, si Manoling

ay kahiya-hiya!

b) Ano ang mawawala sa akin pintasan man nila ako, pulaan man ako ng mga tao?